آزمانکاری ءِ رِد ءُ رھبند | میرین نزر

  

فوٹو : ریگزار

آزمانکاری ءِ رِد ءُ رھبند

میرین نزر

اگاں ما بلوچی لبزانک ءِ جہُد کاراں چہ شُموشکار مہ بئیں ءُُ آھانی دپتر ءَ بہ پُول ایں داں سید ھاشمیؔ ءَ  وتی لبز بلد ’سید گنج‘ ءِ تہ ءَ آزمانک ءِ بزانت پہ وانوک ءَ  چو گیشینتگ کہ ”آزمانک یک داستانے،آزمانک وت جوڑ کُتگیں کِسہے،انچیں وت ساچ اِتگیں کِسہے کہ زِندمانی ءِ درور بہ بیت۔“ اگاں دَرءُُ دُور بزاں دُگنیا ءِ اولی آزمانک بُنگیج کنوک ’کارایڈگرایلن پو‘  ءِ درور ءَ بہ زُور اِت داں آ گوش ایت ”آزمانک ہما گونڈیں کِسّہ ءَ گوش اَنت کہ یکیں نیادءَ وانگ ءُُ ہلاس کنگ بہ بیت۔“

آزمانک نویسی ماں بلوچی لبزانک ءَ اِنچو کوھن نہ اِنت پرچا کہ ایشیءَ گوں بلوچی لبزانک ءِ نوکیں دور ءِ ودی بوھگ ءَ سر چِست کُتگ۔ بلوچی لبزانک ءَ گیدی کِسّہ نامدار اَنت، گیدی کِسہانی اگاں پٹ ءُُ پول ءَ بہ کن اِت داں کوھنین ئےِ بیت۔پرچاکہ آ وھدءَ چہ نَبشتہ کنگ بلاھیں ھدے ءَ تک نہ بوتگ۔ دیواناں کِسّہ جنگ بوتگ ءُُ آ کِسّہ ہما مردمانی سرگوست بوتگ اَنت۔گوشگ ءِ ردءَ بلوچی آزمانک نویسی ءَ چہ گیدی کِسہاں اثر نہ زُرتگ۔ بلکنہ بِندات ءَ دری زُبانانی آزمانک بلوچی ءَ رجانک کنگ بوتگ اَنت۔ اے رجانکاری ءَ پد آزمانک نویسی دیم ءَ اتکگ اگاں بہ چار اِت گڈ اں گیشتر گیدی کِسّہ بلوچی لبزانک ءَ گِندگءَ کئیت۔

ہر کُجام لبزانک ءِ تہ ءَ آزمانک ءَ جاہ گِپتگ۔ آزمانک ھیالے، یک داستانے کہ ہما آزمانکار ءِ گون ءَ پیش اتکگ ءُُ آ نِبشتہ یئِ   کنگ لوٹ ایت،ہما داستان کہ یکے ءِ گون ءَ بوتگ آ گم ءُُ پریشانی،شادمانی، ویل ھرچ رنگءَ بوت کنت۔بلوچی لبزانک ءَ آزمانک ءِ دیم گوں رُژنائی ءَ اِنت۔ چیاکہ اے پِڑءَ بازیں آزمانک نَبشتہ کنگ بوتگ ءُُ آزمانکاری ءِ جہد کُتگ۔ چوشکہ،،صباہ دشتیاریؔ، غنی پروازؔ، منیر احمد بادینیؔ، مراد ساحرؔ،شیر محمد مریؔ، نعمت اللہ گِچکیؔ، صورت خان مریؔ، ڈاکٹر ناگمانؔ، ڈاکٹر حنیف شریف، واجہ اے آر دادؔ بلوچی لبزانک ءِ چیدگ اَنت۔آھانی ٹوھیں نامے بلوچی لبزانک ءَ ءُُ انوگیں وھدءَ بلوچ آزمانکار یک شّریں جہدے ءَ گوں ہمگرنچ اَنت پہ بلوچی لبزانک ءِ دیمروی ءَ، نہ ایوک ءَ آزمانک ءِ پڑءَ بلکنہ شاعری، نِبشتہ کاری،ءُُ دِگہ بازیں پِڑ ءَ آھاں وتی گام ترند کُتگ اَنت۔

بلوچی لبزانک ءَ اولی شر تِر ءُُ جوان تِریں آزمانک شیر محمد مری ءِ ’گنوک‘ زانگ بیت۔آئی ءِ تہءَ آزمانکاری ءِ دراھیں لوٹ سرجم بوتگ اَنت۔صباہ دشتیاریؔ ءِ آزمانک ءِ پڑ ءَ ٹوھیں جہدے بوتگ۔صباہؔ ءِ آزمانک’سئے کُتک‘ہم جوانیں آزمانکے۔اِیشاں چہ ابید بلوچی لبزانک ءَ بازیں آزمانک ءُُ آزمانکار مارا گِندگ ءَ کئیت،بازیں آزمانکانی کِتاب چاپ بوتگ۔آزمانکانی تہءَ نوکی ہم باز اتکگ، چوشکہ وھد ءُُ ھالاتانی تہ ءَ باز تپاوت(فرق) مارا گِندگءَ کئیت، آ وھدءَ دِگہ جاور ھال بوتگ اَنت۔ نوں آ زمانگ گوست۔ نوں دِگہ جاور ھال اَنت۔

بقعول ءِ عندلیب گِچکیؔ ئیگ ءَ کہ”لبزانک زِند ءِ آدینک ِانت۔آزمانکار ہم ہمے چاگِرد ءِ نندوک اِنت۔ہرچی آئی ءِ کّش ءُُ گورءَ بیت آئی ءِ سرءَ ہم اثر کنتءُُ اے اثر آئی ءِ نوشتہانی تہ ءَ مان بیت۔ آزمانک ءِ نِبشتہ کنگءِ رِد ءُُ رھبند اں چہ زانگ ءَ پیسر فکشن(Fictionٌ)ءُ نن فکشن(Nonfiction)الم زانگی اَنت۔ 

(Nonfiction)٭نن فکشن

نن فکشن بزاں حقیقت، راستی، ہما آزمانکار کہ آزمانک ءِ تہ ءَ راستی ءِ چیدّگاں پدّر بہ کنت۔ آزمانک ءِ تہ ءَ حقیقتیں کِسہانی درآنگازی کہ یک آزمانکارے ءِ گون ءَ پیش اتکگ۔ اے راستیں گپے کہ اِنسان وتی تہی مارشِتاں،زِند ءِ دربُرتگیں چیز اں بزاں (Experience) شّریں وڑے ءَ آزمانک ءِ تہ ءَ نبشتہ کُت کنت۔راستی ھیالاتاں چہ سَرّیچ اِنت۔اگاں مردمءَ experienceمہ بیت داں آئی ءِ زہن بند بیت ءُُ جیڑگ ءُُ مارِشت شریں وڑےءَ ودی نہ بیت۔بلوچی ءَ گیشتر آزمانک کہ آ نن فکش اَنت۔آھانی تہ ءَ آزمانکار ءِ جِند ءِ واقعات گیشتر اَنت۔ہما کسءَ را کہ چیزءِ تجربگ بیت داں آ گیشتر نِبشتہ کُت کنت۔اگاں من بہ گوش آں کہ من آزمانکارے جوڑ باں، بلے منی کِرءَ ھِچ نیست، سرجمیں زِند ءَ ھِچ چیز نہ چکاس اِتگ،آزمانکاری ءِ سوچ ءُُ پِگر نیست۔ درد نہ مار اِتگ،دُگنیا شہم ءَ سئیل نہ کُتگ داں من ھِچ پہم اِت نہ کن آں۔ ھیال ودی نہ بیتءُُ اے رنگءَ مردم نِبشتہ کار جوڑ بوت نہ کنت۔اے وَ تچکیں ھبرے کہ اگاں من ءَ زر گون مہ بیت، من دوزواھانی کِرءَ نیمون کن آں کہ من ءَ مروچی ھِچ ءِ زلورت نہ اِنت۔بلے من زان آں کہ منی چے اِحساسات اَنت۔ من کُجام وڑءَ وت ءَ اے دُگنیا ءِ گاماں بران اوں۔اگاں دِگرے ءِ سرءَ انچوش بہ بیت،،تو آئی ءِ دردءَ مار اِت ءُُ تو آئی ءِ کُمک ءَ سر گرئے۔۔نن فکشن راستی ءَ پّدر کنت۔

(Fiction)٭فکشن

فکش راستیں کِسہہ نہ اَنت۔ آ ھیالی بزاں تصوراتی (Imaginary) اَنت۔فکشن ءِ تہ ءَ ہم آزمانک ءِ دراھیں رنگ گِندگ بنت۔پہ درور اگاں کیچ ءِ مردمے ءَ شال بہہ نہ دیستگ۔ بلے آئی ءِ سنگتاں آئی ءِ کرءَ نام گِپتگ کہ آ شال ءَ بلوچستان یونیورسٹی ءَ وانگ ءَ اِنت، اودءَ ھاسٹل ءَ کوٹی یے ھست، کوٹیءَ داں شپ ءِ سئے ءَ وان ایت، بیگاہ ءَ اڑہ ءَ چاہ ءِ ورگءَ روت۔شال سک سارت بیت، برف گواری بیت۔کوہ اِسپیت اسپیت بنت۔ گڈاں اے یک ھیالی دروشمے کہ آئی ءِ سنگتاں آئی ءِ گونءَ درشان کُت۔ اگاں آ نِبشتہ بہ کنت گڈاں آزمانک ءِ تہ ءَ آ دراھیں چیزاں ھوار کنت چوشکہ، شال، بلوچستان یونیورسٹی، برف گواری،ھاسٹل سرجم ءَ ھوار بنت۔ بلے آزمانکارءِ جِند ءَ شال ءِ جِند نہ دیستگ آ پِگر جنگءَ اِنت کہ شال اے پیم اِنت۔بزاں ھیالی دروشم ءَ نَبشتہ یئِ   کنت۔گڈاں اے فکشن گوشگ بیت۔ 

(Theme)٭ھیال ءِ بُنزہ یا مجگ

تھیمThemeیا اِشی ءَ Centeral Ideaہم گوشت کن ئے۔ ہر آزمانک ءِ یک تھیمے بیت کہ آ گوں سرھال ءَ بندوک بیت۔ بلے گدار ءِ اے پیم نہ اِنت آئی ءِ باز تھیم بوت کن اَنت۔اے تھیم آزمانک ءِ دراھیں تک ءُُ پہناتاں گیپت گوں، چوشکہ، بِنداتی گپ، کارسِت ءِ گپ ءُُ ترانءُُ آئی ءِ کرد آزمانک ءِ تہ ءَ، گُڑ سرءَ دِلبڈی پہ وانوک ءَ، دراہ آزمانک ءِ تھیم گوشگ بیت ءُُ ھرچ درونت ئےِ کہ وانوک آزمانک ءَ چہ دربارت۔ اِیشی ءَ تھیم گوش اَنت۔تھیم سرجمیں آزمانک ءِ مانا ءَ گوش اَنت۔اگاں آزمانک ءِ تھیم ءَ یکے زانگ ءُُ پہمگ لوٹ ایت کہ تھیم چی ءَ گوش اَنت۔ گڈاں آ بہ چار ایت کہ آزمانکار کارست ءَ را کُجام دروشم ءَ لوٹ ایت۔

باز براں تھیم سرجمی ءَ پجّارگ بیت چوشکہ کارسِت ءِ مرگ، آئی ءِ گل ءُُ شادمانی،اگاں گیش کارست بہ بنت جِنک ءُُ بچک آھانی میان ءَ دوستی، پِت، مات ءُُ چُک ءِ میان ءَ ھبر، سوجکار گوں نودربر ءَ تران۔ بلے گیشتر وھداں آزمانکار اَنچو نِبشتہ ءِے کنت کہ تھیم پجّہ آرگ نہ بیت۔ تھیم چہ پلاٹ ءَ ہم زانگ بیت۔ تھیم چہ کارست ءَ ہم زانگ بیت کہ آزمانک ءِ بِندات بوھگ ءَ کارسِت ءِ چے ھیال ءُُ مارشِت اَنت داں آزمانک ءِ گڑ سُرءَ۔۔تھیم ءِ پہمگ ءِ واستہ اے المی اِنت کہ آزمانک بنی آدم ءِnatureءَ چوں پدر کنت۔منی نِز ءَ ّ تھیم چہ آزمانک ءِ مستریں ھیال ءَ زاھر بیت۔

(PLOT)٭پلاٹ

پلاٹ گوش اَنت ہما واکیاتاناں کہ آزمانکارے ءِ زہن ءَ بنت کہ آ وتی بِنداتی ھیال ءَ چوں نِبشتہ کنت۔ تو گوشت کن ئے کہ واکیاتانی یک رِد ءُُ رھبندے کہ آ آزمانک ءِ تہ ءَ جاگہ کنت۔ پلاٹ پُر معنائیں بہرگ اَنت کہ آ بندات بیت، آئی ءَ را آزمانک ءِ میانجی ءَ کارمرز کنگ بیت ءُُ پدءَ آئی ءَ آسرے بیت۔ما اے پیم ہم گوشت کن ایں کہ آزمانک ءَ را گیشتر یک پلاٹے بیت کہ آ یک پیم ءَ وانگ ءُُ ھلینگ بیت۔پلاٹ آزمانک ءِ تہ ءَ ٹوھیں ارزِشتے ءِ مانند اِنت ءُُ آئی ءِ بازیں مکسد اَنت۔پلاٹ ءِ تہ ءَ لہتیں چیز ھوار بیت کہ آ جہل ءَ داتگ اَنت۔

(Exposition)٭ بِنداتی

ہر کُجام آزمانک ءَ را یک جوانیں بِنداتے دیگ المی اِنت آزمانک ءِ بِندات ءَ کارِست ءُُ سرھال ءَ گوں بندوکیں ھیال نِبشتہ کنگ بنت آزمانک ءِ بنداتی دروشم چہ نّدارگ ءَ بِناہ بیت کہ نِدارگ ءَ یک آزمانکارے چوں وتی آزمانک ءِ براہ یے کنت پہ درور۔

”گوریچ سرشپ ئیگ اِنت کہ الکاپیءَ کشگءَ اِنت ءُُ اے وھدی نیہنگام ءَ سک ترند کشّگ ءَ اَت۔کلّگ ءِ دراھیں مردم وتی گِسانی تہ ءَ ترہ اِتگ اِت اَنت ابید چہ نازاتونؔ ءَ کہ آئی ءِ لوگ گوش ءِ گمانی امبار جوڑ بوتگ اَت۔نازاتونؔ میتگ ءِ اولی زالبول اَت کہ آئی ءِ زِند ھزابانی تہ ءَ گوزگ ءَ اَت،آئی ءِ چُکانی پِت ءُُ آئی ءِ اُمیتءُُ واھگانی زِرءَ را کُبلیں دہ سال توام اَت کہ نادراھی ءَ وتی ھرجان جت۔آئی ءِ راستیں گورءَ ایوکءَ آئی ءِ چار سالی ئیں جِنکُکے(ماہ گنجؔ) اَت کہ تنیگہ شہم ءَ بودءَ سر نہ اَت۔زِندمانی پہ اے کودکیں ماتءُُ چُکءَ چے پیم گوز ایت،چے پیم شپاں روچ کن اَنت،،کُجام ھزابی ءَ وتی باتِن ءَ دار اَنت۔نازاتونؔ ءَ ھُدا ءِ شُگر گِپت کہ آئی ءِ میتگ ءِ ھُدا دوست اَنگت پرآئی ءَ وتی گریبی کچءَ سر آمدءُُ سِرتگے سرار اَنت ءُُ پرآئی رسین اَنت۔“

اے آزمانک ءِ بُنگیج اِنت کہ نّدارگ زِمستان ئیگ اِنت، گوریچ ئیگ اِنت، گوریچ کّشگ ءَ اِنت۔ پدءَ آزمانک ءِ مستریں بہر کہ چون گوں کُجام مارِشتاں بِندات بیت۔ اِدءَ نازاتونؔ کارِست اِنت کہ آزِمستانی ئیں شپاں وتی زِند ءَ گوں زھگ ءَ گوازینگ ءَ اِنت۔آزمانک ءِ بِندات انچیں دروشمے ءَ بہ بیت کہ وانوک ھُدوناک بہ بیت۔ آ کہ آزمانک ءَ بِندات کنت، آ ہمے بِنداتی ھیال ءِ تہ ءَ گار بہ بیت گُڑا آ پہم ایت کہ دیمترا چے بیت؟ کارسِت چی گپ کن اَنت؟

 

آزمانک ءِ تہ ءَ کارسِت ءِ ھوار کنگ ءُُ نہ کنگ ہما آزمانکار ءَ گوں کار دار ایت،، بلے گیشتر آزمانکانی تہ ءَ کارسِت ءِ بلاھیں کِردے۔اگاں فکشن(Fiction) ءِ رِدءَ بہ زُور ایت یا نن فکشن(Non-Fiction) ءِ، کارست اتک کنت آزمانک ءَ،اے پیم ءَ کارسِت ءِ نام، آئی ءِ عمر، کار ءُُ کسب، آئی ءِ نندگ ءُُ پاد آھگ، چہ ڈولیں مردمے، نیکراہءُُ دین ءَ گوں ہمگرنچی،اے دراہ گوں آزمانکارے ءَ ہمگرنچی کن اَنت کہ کارسِت/کارِستاں چوں آزمانک ءِ براہ کنت۔آزمانک ءِ تہ ءَ کار سِت ءَ را وانندھے، گنوکے، ماشٹرے، ٹوھیں مردمے، کُجام ھِساب ءَ کُت کنت۔چیاکہ کارِستءِ مہار آزمانکارءِ دستءَ اِنت۔چوشکہ پہ درور۔

’گنجوؔ بلے کن بیا اے کپاتءِ ناہاں دَز گِر من پّساناں کدّیم کن آں۔“پیربخشؔ ءَ واڑ ءِ دپءَ کپات ءِ ناہ گِردپی ءِ یک دارے ءَ ھڑینت اَنت۔

”بلے پیداگ آں۔“گنجوؔ پیربخشؔ ءِ لوگی اَت،آئی ءَ میدان میدان ءَ اتک ءُُ ناہ زُرت اَنت ءُُ بُرچی ءَ رہ گِپت۔

پیربخش گوں پسانی کدیم کنگءَ مُشکول اَت۔دراھیں پّساں پیربخشؔ ءَ را سرا زُرتگ اَت ءُُ آئی ءَ کوکار کُتگ اَت،،”چوشیں شُومیں پس، کاہ شُمے ئیگ اَنت من ئےِ وَ نہ ور آں۔وار بہ دی اِت۔کلام بہ جن  نیلو  ترا۔“نیلو واجہ پیر بخشؔ ءِ ائیدءِ پاچِن اَت کہ چو گوکءَ اَت،،اے وھدءَ مست اَت ءُُ واجہ پیربخشؔ ءَ آئی ءِ نام نیلو ایر کُتگ اَت۔

نیلوءَ آ دِگہ دلوتاناں کاہ ءِ ورگءَ نئیشت۔ پیر بخشؔ ءَ گِر ءُُ دار ءِ کوشِست کُت بلے اے بد بہتیں پیر بخشؔ ءِ زاناں بہت نِزور اَت اناگہہ آئی ءَ را پاچِن(نیلو) ءَ جت ءُُ آ دور کپت۔ہمے ساھتاں غلام رسول ہمے بازار ءِ ماسٹر چکران ءَ واجہ پیربخش ؔ ءِ لوگ ءِ دمکءَ چہ گوست۔دیست ئےِ کہ پیربخشؔءَ را وتی چادِر گون اِنت ءُُ وتءَ چنڈگءَ اِنت۔“

اِدءَ زانگ بیت کہ کارِست ءِ جند پیربخشؔ اِنت۔ پیربخشؔ ءَ را دِگہ مردم دیم ءَ پیداک اِنت کہ آھانی گون ءَ تران کنت، پیربخشؔگوں وتی لوگی ءَ گپ کنت۔پدءَ پیربخش گوں پساں گپ کنت۔پیربخشؔ ءَ را پس نہ مرین اَنت کاھانی دیگءِ وھدءَ،سیمی کارسِت ماشٹر غلام رسول ؔ تہ ءَ کئیت۔ ہمے رِد ءَ آزمانک دیم ءَ روان کنت۔

(Climax)٭(آزمانک ءِ مستریں ھیال)

اے سرجمیں آزمانک ءِ مول ءُُ مُراد ءَ گیشین ایت کہ آزمانک چی گوشگءَ اِنت۔اے ھیران کنگ ءِ جاہ بیت کہ کارسِت کُجام سکّیانی دیمپان بیت۔اے آزمانک ءِ تہار تِریں جاگّہ گوشگ بیت کہ وانوک ءَ گوں وت بہ کّش ایت۔اے جاہاں آزمانکار دِگہ تبے وتی ھیالاتاں درشان کنت۔ہر کُجام آزمانکارے ءِ وتی ھیال بنت کہ کارسِت ءَ گوں کئے ٹکرین ایت ءُُ کُجام رنگ ءَ وتی آزمانک ءَ تامدار کنت۔ چوشکہ اِدءَ درورے دیاں۔

”ساوڑؔ گار اَت دراھیں بازار ءِ مردم ابیتک ءُُ مونجان اِت اَنت، ساوڑ ؔ بیگواہ اَنت۔ساوڑؔ ءِ پِت ءُُ مات ءَ دراھیں چپءُُ چاگِرد پُول اِتگ اَنت بلے ھِچ،،دور شِپانکے گوانک جنگءَ اَت،،دراھیں مردم ھیران اِت اَنت کہ شِپانک ءَ چے ھالے گون،، آئی ءِ دپ ءَ ساوڑؔ پیدا ک اَت،”ساوڑ ؔمرتگیں کہیرءِ چیرءَ کپتگ۔ دستءُُ پاد ئےِ بستگ اَنت۔“بیا اِت،ھیا کن اِت۔وھدے دراھئیں مردم میدان میدان ءَ ساوڑؔ ءِ نیمگءَ رو اَنت، داں آ ساہ دَنت۔“

اِشی ءَ ابید کہ اے آزمانکارے ءِ ھیال ءُُ مارِشتانانی درانگازی ءَ کنت کہ آزمانکار چے پیم نِبشتہ یئِ  کنت،،بازیں آزمانکار کہ نِبشتہ کنت آ وت ہم گریونت ءُُ وانوک ءَ ہم دِل ءِ مئیل ءَ گریوائین اَنت۔آزمانک ءِ مُہری چمدءَ چہ پدر بیت۔

(Falling Action)٭آزمانک ءِ ھلاسی رنگ

اے آزمانک ءِ ہما بہر اِنت کہ آزمانکار Climax ءَ چار ایت ءُُ آزمانک ءِ ھلاس کنگ ءِ دانکاں نِبشتہ کنتءُُ آزمانک کم کم ءَ ھلاس بوان بیت۔ آ کجام ھم رنگےءَ ھلاس بوت کنت(گل ءِ دروشم ہم ھلاس بیت کنت ءُُ گمانی ھوری ءَ ھلاس ئےِ کنت۔)

٭جوانیں آزمانک وانوک ءَ را گوں وت کنت، وانوک پِگرے ءَ کپ ایت ءُُ پہ آزمانک ءِ دیمترءِ وانگ ءَ ھدوناک بہ بیت۔وانوک ءَ را درونت ئےِ بہ رس ایت۔بلوچی لبزانکءَ آزمانکانی تہ ءَ گیشتر سرگوست گِندگ بنت،وَ حقیقت ہمے وڑ اِنت۔لبزانک ءِ تہ ءَ مُشکلات گیشتر وشتر اَنت۔ءُُ آزمانک ءِ تہ ءَ گیشترآزمانکارانی زِند ءِ واکیات اَنت کہ آزمانکانی دروشم ءَ درشان ئےِ کن اَنت۔پہ نَبشتہ کاری ءَ تہی بود، زانت المی اِنت۔اگاں اُرتی ءَ بہ چار اَت داں زِند چہ جنجال ءُُ گماں چکّار اِنت۔یکے تُرسے ءِ آماچ اِنت،یک نیزگاری ءِ آس ءَ برجان اِنت،یکے ھزابانی تہ ءَ لئیب کنگءَ اِنت۔اِنسان ءِ سرءَ کہ اے پیمیں ھزابی کاہ اَنت،، آ اے ھیالانی درشان کنگءِ ھاترءَ یا شائری کنت،یا آزمانک نَبشتہ کنت۔ بلے آزمانکءِ تہ ءَ گیشتر ھیال درشان کنگ بنت۔آزمانکاری بلوچ آزمانکارانی نّد ءِ براہ بات۔ 

٭٭٭٭