بلوچیءِ گیدی کسّہانی بُنکار | رحمن مُرادؔ

فوٹو : ریگزار

ما وتی ہمروچیگیں گپّءُُ حبرانی تہا اگاں جاگہ جاگہے ”کسّہ“ءِ نامءَ گِریں، گڑا، مئے گیشترینانی مانا ہمیش بیت کہ بزاں انچیں گپّءُُ حبر کہ گیشتر راستیں گپّ مہ بنت۔ بلکیں یک مردمےءِ، یا کہ چہ ساریگءَ ٹہینتگیناں اے حسابءَ بچارے گڑا ”کسّہ“ پُورا ”راست“ءِ چپّ اِنت۔ Opposeاِنت (متضادءُُ اُلٹ) اِنت۔ بزاں  کہ یکے راست اِنت ءُُ دومی کسّہ اِنت، دروگ اِنت۔ بلئے اے کسّہی دروگ، مئے راستیں زندگیءِ تہا پمشکہ قبول کنگ بیتءُُ گون اِنت کہ یکے، اے مئے ٹیمبءَ پاس کنتءُُ دومی ایشیءِ توکءَ مئے راستیں زندگیءِ بازیں اصلی چیز ہم مان اِنت (اے گپّ ہم راست اِنت کہ مئے دینءِ پرمانءُُ رہبنداں، دروگیں کسّہء ِ جنگءُُ اِشکنگ، ہردوئیں، دروگءِ وڑیں گناہ اَنت) بلئے ما دنیاءِ تُوری شرتریں کوکار کنوکاں بزیریں، اے کسّہاں چہ وتی راج دپتراں، ہچ وڑا کور کت ہم نہ کنیں، ما، تُوری وتی کسّہءِ آرگءِ جندءَ بند بہ کنیں۔ بلئے اے کسّہ انچیں زوراک اَنت کہ وتارا وت کار انت۔ مئے وابانی تہا، مئے حیالانی تہا، مئے وازگانی تہا، بلکیں مئے وتی منّیں، راستیں کارانی تہا ہم۔ اے وتارا جاگہ دینتءُُ کار اَنت۔ اگاں من، کسّہء ِ آرگ یا کہ تو بُگش کہ ایشانی اڑ کنگءِ بارہءَ چندے گپّ بکناں گڑا گپّ اے پئیم بیت اِنت کہ کسّہاں، ما دو وڑا گندیں، اولی ہمے وڑا کہ کسّہ، مئے ہمروچی ایں کار بنت، کسّہءِ اے وڑءِ توکءَ کسّہءِ تہءِ مردمانی کار ہم انچو مئے وڑا بنت، بزاں کہ کسّہ، بلّے توری دروگے بہ بیت، بلئے ایشیءِ توکءَ کار انچو بنت کہ ما، گُشت کنیں کہ ”ہَو چو بیت کت کنت“۔ بزاں کہ کسّہءِ تہا یک گوادرءِ وڑیں جاگہےءِ مسترءَ، ما، ڈی سیءِ بدلءَ یک نامداریں میرءُُ سردارے یا کہ بادشاہے ہم کت کنیں۔گوادرءِ فاضل چوکءَ یک باگے ہم کت کنیں، گوادرءِ باتیلءِ کوہءِ سرءَ، چہ سرکارے نیمگءَ یک انچیں بندی جاہے بزاں کہ جیلے اڑ کت کنیں کہ آئیءِ جیلی کوٹی، کوہءِ زمینءِ چیرءَ بنت۔ ہرگاڑی والایےءَ کوچےءِ مالک کت کنیں۔ گاڑی والایےءَ یدّارےءِ جانشو ہم کت کنیں، گپّ ہما بیت کہ ما، گُشت کنیں کہ ”ہَو، چو بیت کنت اِنت“۔ اے گپّءَ اصلءَ ما پمشکہ گُشیں کہ اے وڑیں کسّہ، وتی درستیں وڑءُُ پئیماں مئے راستیءِ حیال کنگءِ گتءُُ گمانانی حدّانی تہا اِنت بزاں کہ مئے حقیقتءِ امکاناتانی تہا اِنت۔

ہمے وڑا دومی کسّہ، ہما اَنت کہ ما گوں ہماہانی اِشکنگءَ ہمے سرپد بئیں کہ اے پکّاہیں دروگ اَنت، چو ہچبر نہ بیت اِنت، بزاں کہ اے، اے وڑیں کسّہ بہ بنت کہ یک جاگہےءِ مستر کہیریں درچکے بہ بیت، ءُُ درستیں استار آئیءِ لشکرءُُ فوج بہ بنت، ہرچ ٹیمبءَ ہمے مستریں کہیر، اگاں دل ئے بہ لوٹیت وتی زمینیں  جاگہءَ بہ پیچیتءُُ گوکءِ چمّانی تہا بند بکنتءُُ گِلی کُرّگے اڑ بکنتءُُ بہ چکّیت ئے ہیزرانکے آ ہما دمانءَ رکشی کُرّگے بہ بیتءُُ ہفتمی آزمانءِ سئیلءِ واستہ بال بکنت۔گپّ، تچکءُُ زاہر اِنت کہ راستیءِ اے وڑ بئیگ، مئے گتءُُ گماناں مُشکل جاگہ بکنتءُُ اے وڑیں بیگ، کسّہءَ را وَ پکّا، گیشتر دروگ کننت، بلئے دودءُُ رُبیدگ اِزمءُُ ہُنرءِ پڑءَ مارا، اے راستی ہرچ وڑا ایر برگ لوٹیت کہ مروچیگیں نوکیں بیانیہ، توری ہمنچو دیمروی کنگءَ اِنت، ایشیءِ اول سر، گوں ہمے رنگیں کسّہاں بندات بیتگءُُ ہما زمانگءُُ کرنءُُ باریگاں اے دروگ ہم نہ بیتگ اَنت، بلکیں ہما زمانگءِ راستیانی گیشینوک بیتگ اَنت بلکیں ہما زمانگءِ دینءُُ میتھءِ حدیثءُُ شرح بیتگ اَنت، نی بندرءَ اگاں بچارئے، گڑا ہمے زانگ دَنت کہ دراصلءَ ہمے میتھ (Myth)ءِ بئیگءِ جند، کسّہءِ یا کہ کسّہ کاریءِ بُن اِشت اِنت۔ پرچیکہ، دنیاءِ ہر کجام راجءُُ ٹکءِ، ہرچ دورءُُ باریگءِ میتھ، ہر جاگہءَ ابیدء کسّہءَ نہ سرجم اِنت بلکیں میتھ بے کسّہءَ نہ بیت۔ پمشکہ کسّہءِ سرءُُ بُن کنگءَ ہمے میتھ، سرگوز کنگ نہ بیت۔ بلوچیءِ ہم کہنءُُ زمانگی کسّہ بلوچءِ میتھالوجیءِ رُدوم دیوک اَنت۔ اے ہمے کسّہانی گپّ اِنت کہ مروچاں، ما، ہمیشاں ”گیدی کسّہ“ گُشیں۔

دنیاءِ ایندگہ راجانی گیدی کسّہانی وڑا، بلوچی گیدی کسّہانی بارہءَ ہم گپّ ہمے یکّین اِنت کہ ایشانی بندوک زانگ نہ بنتءُُ نئیکہ اے گپّ زانگ بیتگ کہ ایشانی بندوک یک کسّے بیتگ، ایشیءِ بدلءَ، دومی گپّ، ایشیءِ سرا دنیاءِ زانتکار تپاک کننت کہ اے پُشت در پُشت گُشگءُُ اِشکنگءُُ آرگ بئیگءَ اَنتءُُ ہمے گُشگءُُ اِشکنگءُُ پدا جنگءِ دَمپاساتی (متواتر)ءِ تہا، ہما زمانگءِ جاورحالءُُ لڈّءُُ بوجانی تہا، گوں ایندگراں رِتکءُُ ریچءِ تہا،  ایندگرانی زند گوازینگءِ راہءُُ رہبنداں گون کپگءِ تہا، اے کسّہانی رُستءُُ رُدوم بیتگ، ایشانی رنگ ترّاِتگ، ایشانی تہءِ چیز مَٹّ بیتگ اَنت، بلئے چُش ہم نہ اِنت کہ اے کسّہ، اے زمینءِ سرءَ اڑ نہ بیتگ اَنتءُُ چہ آزمانءَ ایر گیجگ بیتگ اَنت اے کسّہانی تہءِ چیزءُُ سُرءُُ پُر، وت ہمے شاہدیءَ دینت کہ اے کسّہ چہ ہمے زیدءُُ زمینءَ رُستگ اَنتءُُ اے گپّءَ کمّے انگتءَ پُشت ترءُُ کہن تریں، مردمانی، دورءُُ زمانگءَ بہ برے گڑا ابیدء ہمے گپّءَ دگہ ہچ سر نئیت کہ چہ وتی کسّہی رنگ گرگءَ پیش، وتی کسّہی سماءُُ سازگانی ہُبّانی تہا کپگءَ پیش ایشانی بندات بوّگء اول سری نشانی، ہما، زمانگءِ حقی ایں زندگیءِ تہا استءُُ موجود اَنت زندگیءِ ہما کہنیں وڑءُُ پئیم ہما زمانگءِ ”اساطیری دور“ اِنت۔

مئے بلوچانی گیدی کسّہ، چہ وتی سرزاہری، بُنگپّ، سرحال، مولءُُ مُراد، زیدءُُ کارستانی، گِستا گِستائیءِ ہمراہیءَ، وتی کسّہ بئیگءِ تہی بندءُُ بوجانی حسابءَ، چہ دنیاءِ ایندگہ راجانی گیدی کسّہاں در ہم نہ اِنت بزاں کہ کسّہ کاریءِ (فکشن)ءِ زبانءَ، اے گیدی کسّہانی پلاٹ، ہما اَہدی زمانگءِ کسّہی دروشمءِ لیکہ ”جوازءُُ بئیگ“، بزاں کہ یک کارےءِ چہ بئیگءَ ساری، ہمائیءِ بئیگءِ، ہما رنگیں جواز کہ چہ ایندگہ مردمانی قیاسءُُ اندازہاں، قدرتی رنگءَ گِستا مہ بیت، بلئے اے گپّ بے حیال مہ بیت کہ اے کسّہانی تہا چشکہ ”میتھ“ءِ بازیں دابے ہم گون اِنت، بلئے میتھ ہم وتی بندوکیں ءُُ رواج گروکیں ماناءِ تہا کار مرز بیت، بزاں کہ ہما زمانگءِ میتھءِ ماناءُُ کارگرگءِ الباریں کار بیتگ اَنت اے گیدی کسّہانی تہا ہمے رنگءَ بیان کنگ بیتگ اَنت بزاں کہ ہمے کہ میتھالوجیکل ایبسٹرکٹ (اساطیری تجرید) اِنت۔ اے ہما زمانگءِ دودمانءِ راستیءِ ماناءِ حسابءَ کار گرگ بیتگ۔

اے پئیمءَ ما، اے گُشت کنیں مئے گیدی کسّہانی اڑ بئیگءُُ توام بئیگ، چو قدرتی زندگیءِ قدرتی (نامیاتی) رُدومءِ حسابءَ اِنت بزاں کہ

(۱) اول سرءُُ بُنگیجی: ایشانی، پیداکی اِنت (۲) نیام جین: ایشانی توامی اِنت (۳)گڈّسر: ایشانی موت اِنت۔ بلئے چہ ایشاں ابید، ہما چیزءُُ کاراں کہ مئے گیدی کسّہ اڑ کناہینتگ اَنت، ایشانی ہم بہرے مئے گیدی کسّہانی تہا است اِنت۔ بلوچی گیدی کسّہانی، اے بہرءِ بارہءَ منا پنچ انچیں گپّ دست کپتگ کہ بُن اصلءَ ہمیشاں مئے گیدی کسّہاناں اڑ کناہینتگ، کہ من ہمیشاں، اے حسابءَ ردءُُ بند دیانءُُ شمارا پیشداران اِش

بلوچی گیدی کسّہءِ سازینوکیں بہر

۱۔ زیدءُُ کارستانی پجّاری بہر: (بیت روچے…… بیت ملکے…… بیت یک مردے……)

۲۔ کسّہءِ شہارگیجوکیں بہر: (…… اے ملکءِ دیھ روچے مردمے وارت……)

۳۔ جیڑہءِ رَسگی وسیلہ: (بادشاہ انعام ایر کنت…… شوانگءِ مال بیت یک نَلے)

۴۔ جیڑہءِ زورءُُ نگیگی: (دیھءِ جاگہ  ہفت زِر ہما دست……)

۵۔ رَدءِ الم شہری: (…… ماہیگ وتارا، پاگاسے کنت، دیھءَ پِلّکیت……)

بلوچی گیدی کسّہءِ اے پنچیں بہر (Factors) بلوچیءِ درستیں نمونہءُُ ذاتءِ تہا ہمے یکّیں بروبریءُُ حسابءَ است اَنت۔ تُوری، بلوچیءِ ”مُہماتی گیدی کسّہ“ بہ بنت، ”سرءُُ سوجی گیدی کسّہ“ بہ بنت، ”کندینگءُُ مسکرائی گیدی کسّہ بہ بنت، ”سفری گیدی کسّہ“ بہ بنت، ”مزنینی گیدی کسّہ“(مردینی یا جنینی) بہ بنت ءُُ ہمے وڑا تُوری چُکّانی گیدی کسّہ بہ بنت، ہمے پنچیں نشان داتگءُُ رواج گپتگیں کارانی حالیگیں جاگہاں گپّ مان گیجگءُُ کسّہ کنگ گندگ بیت۔ باز برا ہمے یکّیں کسّہ، وتی سرسری بازیں چیزانی مٹّارینگءَ بنگپءِ حسابءَ دگہ کسّہے ہم کنگ بیتءُُ ایشیءِ ماناءِ تہا ہچ رنگیں بدلی مارگ نہ بیتءُُ سما ندنت کہ یکّیں کسّہ اِنت۔ البت کارست دگر مان کنگ بیت، جاگہءُُ زید دگہ پیش دارگ بیت، چکّاسءِ ازبابءُُ وسیلہ دگر کنگ بنت، الم شہری، شادہی دابءَ آرگ بیت، ہمے وڑا سربری زاہری بدلی، گیدی کسّہانی تہی مولءُُ مُرادءُُ تہی، کسّہی رنگءَ آروکیں بہراں سرگوز کت نکنت، ماکہ مرچی ہمے چیزاں چاراں گڑا ہمے دمانءَ منارا زبانءِ کراماتءِ زور یات کاینت، چشکہ ایندگہ درستیں تہرانی ہمراہیءَ کسّہءِ تہر ہم پہ آرگءُُ بیانءَ، بے زبانءَ نہ بیت، پمشکہ زبانءِ نوکتریں رہبند ”ساختیات“ءِ حسابءُُ کتاباں کہ اے بلوچیءِ گیدی کسّہانی کہ بُناں ”ساختاں“ چارے گڑا اے گپّ زاہر بیت اِنت کہ اے گیدی کسّہانی ساخت، زبانءِ بُندرءَ، ”Syntagmatic“ رہبندءِ حسابءَ ایر کنگ بیتگ اَنت ساختیاتءِ حسابءَ زبانءِ اے بہرءِ رہبندءِ تہا چہ بُرزی نیمگءَ یک گپّےءِ ہمے رنگیں بدلی اگاں آرگ بہ بیت کہ اے بدلی ہمے گپّءِ مولءُُ مُرادءُُ ماناءِ تہا بدلی اگاں میار اَنت گڑا، ایشیءِ مانا ہمیش بیت کہ زبانءِ بُرزی بدلی ایشیءِ ساختءِ تہا رسگءَ نہ اَنت پمشکہ اے وتی مانا داریءَ برجاہ داشت کننت۔ بیا نی ہمے ساختیاتی رہبندی گپّاں مثالےءِ تہا چاریں۔

درور: اصل گپّ، ”……پہلوانءَ، شیر چِست کُتءُُ ڈگارءَ دات……“

(۱) آؤرتگیں مٹّءُُ بدلی: ”شہزادگءَ پُلنگ چست کت آسءَ دات“

(۲) ”……محمدُکءَ اُشتر ہَترمال کت زرءَ دَور دات“

شما دیست کہ سربری مٹّءُُ بدلیءِ آرگءَ ابید ہم ہما کہ اے دروری گپّانی تہءِ، بُندری مولءُُ مُراد اِنت، بزاں کہ اے کارانی تہءِ ”باج بری“ اِنت، آ ہما وڑا دُرستیں گپّانی تہا ”باج بری“ءِ ماناءَ گوں مُھکمیءَ برجاہ اِنت۔ اے واستہ کہ اے گپّءِ جند ”باج برگ“ءِ مِنّتءُُ سببءَ اَستءُُ مانا دار اِنت بزاں کہ اے مانا داری بُندرءَ دو گپّانی، سربُری دُرستیں مَٹّءُُ بدلی، ”باج نہ برگ“ءِ حیالءُُ  تصورءَ آرگءَ نہ اَنت، پمشکہ زانگ دَنت کہ اے بدلی، گپّ یاکہ  زبانءِ ساختءِ تہا رَسگءَ نہ اِنت پہ گیدی کسّہاں زبانءِ ہمے   ”Syntagmatic“ رہبندءِ سرا بئیگءَ گوں اے بید ”Advantages“ رَستگ کہ ایشاں گوں کسانیں مَٹّءُُ بدلی یےءَ وتی نوکیں رنگے کشّ اِتگءُُ باز برا گوں درآمدیں راجانی گیدی کسّہاں ہم دپ ہم بیتگ اَنت۔

٭٭٭

دلگوش: اے نبشتانک تاکبند "گدار"ءِ ششمی تاک نومبر 2012ءَ  چہ زورگ بوتگ ءُ چہ واجہ رحمان مراد ءِ ، ءُ چہ   "گدار"ءِ منتءَ "ریگزار" ءِ ویب تاک ءِ تہا ہوار کنگ بوہگءَ اِنت۔