عطا شادءِ ازمی تجربہ | شرف شادؔ

فوٹو: ریگزار

بلوچی شاعریءَ عطاشاد ءِ ازمی قد ء ُ بالادگیش اِتگ۔ آئیءِ شاعریءِ ازم ء ُ درشانداب چہ وت پیسر ء ُ رندءِ شاعراں انچو جتا ء ُ گستا اِنت کہ آہانی نیامءَ لکیرے کشّگ بوت کنت۔ عطا شادءَ پیسری شاعرء ُ عطا شادءَ رندی شاعر۔ دوئیں عہدءِ شاعرانی نیامءَ عطا چو کوہےءِ بستارءَ اوشتاتگ۔ ہما چیز کہ عطا شادءَ چہ وتی عہدءِ شاعراں جتائیں ارزش ء ُ بستار دنت،آئیءِ وتی ازمءِ سرا سرجمیں دز رس، آئیءِ چاگردی سما ء ُ سسا، آئیءِ ساچشتی فلسفہ ء ُ تبزانشت اِنت۔ ہمیشانی بنیادءَ عطا شادءَ گوں نوکیں ازمی لسانی تجربہاں وتی شاعری جتائیں رنگ ء ُ گوناپے داتگ۔ عطاءِ شاعریءِ رنگ ء ُ گوناپ انچو جتا، بُرز ء ُ بُلنداِنت کہ پہ آئیءِ عہد ء ُ رندءِ شاعراں آ بُرزی ءَ سر بوؤگ وتی جاہءَ عطا ءِ رندگیری ءَ ہم آہانی ساہ پاد کیت ء ُ سرگین بنت۔ 

یک ازم کارے ءِ بستار ءَ عطا شاد ءِ جوانی ایش بوتگ کہ ازمءِ بابتءَ آئیءِ لیکہ وت اِزمءِ جند اِنت۔ آئیءَ اگاں ذاتی درد ء ُ گمے درشان کنگی بوتگ کہ سیاسی ء ُ چاگردی جیڑہے بُنگپ کنگی بوتگ، گوں ازمی قدر ء ُ کئیلواں کتگ۔پمشکہ عطاشادءِ بابتءَ گوشگ بیت کہ آئیءَ وتی لچہ ء ُ دستونک باز رندءَ نویس اتگ ء ُ کروتکگ اَنت۔آئیءِ ازمی شعور ء ُ سماانچو بُرز بوتگ کہ یک ء ُ دو ءَ چہ وتی لبزیات ء ُ درانگازءَ دلجم نہ بوتگ۔ اے وڑیں رویہ ہما مردمانی بنت کہ آہانی ساچشتی واک ء ُ توان بُرز ء ُ بلند بہ بیت۔ 

عطاءِ یک دگہ جوانی یے اے بوتگ کہ شاعری ءِ تہا لسانی ء ُ تکنیکی ہرچ وڑیں تجربہ کتگ۔ اے وڑیں تجربہ ہما ازمکار کت کنت کہ آئیءِ ازمی توانائی مہکم بہ بیت ء ُ وتی ازمءِ سرا کاملیں دزرس بہ بیت۔ ڈی ایچ لارنسؔءِ گوشگ اِنت کہ مردم تجربہ کنگءَ ترس اَنت بلے ہما مردم کہ وتی میدانءَ توانا بہ بنت گڈا آ نئے تہنا تجربہاں نہ ترس انت بلکیں وتی میدانءَ گار نہ بوؤکیں نقش ء ُ نشان ایر کن انت۔عطاشاد اے مثال ءِ جوان تریں درور اِنت۔ 

عطا شادءِ گورا شعر نبشتہ کنگ ءِ تکنیک وت یک مزنیں تجربہے بوتگ۔ واحد بُزدار ءِ گوشگ انت کہ عطا شادءِ ازمی تجربہ زبانءِ نوک ساچی ء ُ نوکیں چہرء ُ شبیانی شوہازءِ ساچشتی تجربہ اَنت۔ 

”عطا ءِ کراشاعریءِ عمل، بیرگءَ لسانی تجربتءِ نام نہ اِنت بلکیں زبانءِ نوک ساچی ء ُ چہرء ُ شبینانی شوہازکاری ءِ یک تخلیقی کارستے گندگ بیت۔ اگاں چہ سرظاہرءَ عطاءِ شعری راہبند کمکیں گڑء ُ منج پیچ ء ُ تاب گندگ بیت بلے فارمءِ گڑمنجیءَ چہ زیات عطاءِ فکرء ُ حیالءِ تہا گیشتر گڑء ُ منجی ء ُ پیچیدگیءِ شون رسیت۔ چیا کہ عطا بنیاتی صورتءَ بے چاڑیں ء ُ بے تاہیریں ارواہ ء ُ نفسیاتےءِ واہند اَت پمشکہ نہ ایوکا آئیءِ مارشت ء ُ جزبگانی تہا وھد پہ وھد پرشت ء ُ پروشءِ یک کارستے گندگ بیت بلکیں آ ئیءِ کرا لوزانی پُرشت ء ُ پروشءِ ہم یک ردیں سلسلہ گندگ بیت“ (1)

اگاں عطاشادءِ شاعری گوں ہورتیءَ چار ء ُ تپاس کنگ بہ بیت گُڑا پدّر بیت کہ عطا شادءِ ہرچ دستونک ءِ بند یا لچہےءِ تہا یک نہ یک تجربہے کنگ بوتگ۔اے تجربہ چہرء ُ شبین ء ُ چیدگانی دروشمءَ ہم بوت کنت، ہئیت ء ُFarmءِ دروشمءَ ہم، ترکیب سازی ء ُ لبزانی ردء ُ بندءِ دروشمءَ پولگ بوت کنت ء ُ بنگپ ء ُ سرحالانی دروشمءَ ہم۔مثال ءِ حبرءَ، 

تئی رکانی یاقوتاں نہ کرزاں 

منی بختءَ کدی مہکانی یے بیت(2)

اے شعرءَ مزنیں فکر ء ُ حیال، نوکیں گپ ہچ جنئگ نہ بوتگ، بلے انگتہ شعر نوک اِنت۔ ایشیءِ سبب ایش انت کہ عطاءَ بس گوں ازمکاریءَ لبزانی ترکیب سازی یے کُتگ۔ رکانی یاقوت، بلوچیءَ چٹ نوکیں ترکیبے، ہمے وڑا شاعریءِ بدائعءِ ازمءَ کارگپتگ ء ُ صنعت مراعات النظیرءِ نسبتءَ جہلءِ بندءَ ماہکانی آؤرتگ ء ُ شعر مزن(فصیح وبلیغ) کتگ۔ اگاں ناں بلوچیءَ وَ اے گپ ہم شعرے بوت کنت:

تئی لُنٹانی بچکنداں نہ کرزاں 

منی گوما کدی دیوان کنے تو

عطا شادءِ شاعری ءَ زندگیءِ درستیں حیال ء ُ لیکہ،مہر ء ُ دوستیءَ بگر داں بنیادم دوستی،ء ُ وطن دوستیءَ، دراہیں رنگ پولگ بوت کن انت بلے اے درستیں جزبگ ء ُ آہانی بیان لس Commonجزبگ اَنت، ہمک مردم ءَ وتی جاہ ء ُ دیار دوست بنت، بنیادمی کدر ء ُ کئیلوانی حیال گور اِنت ء ُمہر ء ُ دوستی ءِ مارشتاں پہ واہگے وتی ازمءَ کمائگءِ جہد کنت۔ عطاشادءَ کہ ہما چیز چہ وتی دورءِ شاعراں بُرز ء ُ بالا کنت آ آئیءِ ازمی توانائی اِنت۔ازمی توانائی عطا شاد ءِ بنگپانی گچینءَ ہم درااِنت ء ُ آئیءِ تکنیکانی کارمرزءَ ہم، آئیءِ شاعری ءِ جمالیاتی مارشتاں ہم گندگ بوت کنت۔ پمیشکہ عطا شادءِ ہمک دستونک ء ُ لچہ حیال ء ُ لیکہانی درانگازےءَ ہوار ازمی تجربہے ہم گوشگ بوت کنت۔ 

عطا شادءِ ازمی تجربہءِ یک مثالے آئیءِ لچہ ”شپانک“ اِنت۔ شپانک ءِ راجدپتری بستار ایش اِنت کہ اے بلوچیءِ بنداتی آزات لچہاں چہ یکے۔ شپانک، یک کسہے، طبقہی پرک ء ُ پیرءِ دستاں مہرءِ ایر جیگ بوؤگءِ۔

ہنچ گوش اَنت تئی ناکو بازیں ملک ء ُ میراثے دارایت

ہنچ گوش اَنت اے کلیں ہلکءِ سجہیں مڈّی

پیشءَ کئے زانت کئی؟ مرچاں تئی ناکوءِ دستءَ اَنت

من کہ منی دستءَ ہچ مالے، ہچ ملکے، ہچ مڈّی یے نیست

من کہ شپانکیوں، وتی زندءَ شپانکی مرک کنیں 

تو کہ وتی ہلک ءِ لاڑُک، شررنگیں جنک، زردارءِےءِ چُک

انگت تئی دل پہ من ہدوک انت

انگت منی دل پہ تو ہدوک انت

پرچے گنوک اِنت(3)

بلوچی ءَ چوشیں آزمانک ء ُ لچہ باز اِنت کہ ماں آہاں طبقہی پرک ء ُ پیرءِ سببءَ مہرءِ بے سوبیءِ کسہ آرگ بوتگ۔عطا شاد یک انچیں شاعرے کہ آ زندءَ مدام نوک ء ُ وشحال گندگ لوٹیت۔ آئیءَ کجا وش بیت کہ آ کوہنیں حیال ء ُ سرحالےءَ پدا کوہنیں رنگءَ درشان بہ کنت۔ آئیءَ شپانک، رواج گپتگیں جوک یا پابند لچہءِ بدلءَ آزات لچہءِ دروشمءَ نبشتہ کتگ، کہ آ وھدءَ پہ بلوچیءَ اے پہک نوکیں چیزے اَت۔ 

عطا شادءِ ازمی تجربہ ءِ چندے مثال ہما لچہ اَنت کہ کسمانکی دروشمءَ نبشتہ کنگ بوتگ اَنت۔ دل گرئیت ء ُ شپ ناریت، میر ادیرہ ءِ میر، سرئیت، پُلانی حُشکیں پنء ُ اے دگہ۔عطا شادءِ کسمانکی لچہانی تہا کتگیں تجربہانی بابتءَ کریم دشتی نبشتہ کنت:

”دل گرئیت ء ُ شپ ناریت، یک کسمانکے(ڈرامہ) بلے ایشی ءِ تہا لچہ ء ُ کسمانک ءِ درستیں گٹ گرئگ بوتگ اَنت۔ عطا شادءِ پُلانی ہشکیں پن ء ُ شپانک ہم کسمانکی لچہ اَنت۔ پُلانی ہُشکیں پن ء ُ شپانک بُن ءَ گر تاں سرءََ رواَنت تچکائیءَ۔ دل گرئیت ء ُ شپ ناریت“ چہ توکءَ بنگیج بیت پدا پُشتءَ روتء ُ پدا چنبال(نقطہ عروج)ءَ رسیت ء ُ باز جوانیں وڑےءَ کیت ء ُ کُٹّیت۔“ (4)

میر ادیرہءِ میر، عطاشادءِ انچیں کسمانکی لچہے کہ اگاں، شپانک ءِ تسلسل گوشگ بہ بیت،رَد نہ بیت۔ شپانک ءِ تہا چاگردی پرک ء ُ پیر گوں مہرءِ پُژدرءَ بیان کنگ بوتگء ُ میر ادیرہءِ میرءِ تہا واجہی ء ُ غلامیءِ پُژدرءَ۔ میر ادیرہ میرءِ بنگپ ہم بلوچ چاگردءَ نوک ء ُ مزنیں بنگپے نہ اِنت۔ اے لچہ ءَ اگاں نوک کنت گُڑا ایشیءِ کسمانک رنگ ء ُ پیش کنگءِ انداز۔ 

عطاشاد ءِ لچہاں ازمی تجربہ اگاں پولگ بہ بنت گُڑا مردم سئے آسرءَ رسیت۔ اولی ایشانی تہا ہئیت ء ُ فارم ءِ تجربہ اَنت۔ دومی ایشانی تہا کسمانکی رنگ ء ُ سیمی ماں ایشانی تہا Expressionismءِ درانگازی تکنیک اِنت۔ درانگازی تکنیک Expressionismءِ رنگ ء ُ دروشم عطا شادءِ بازیں لچہانی تہا گندگ بوت کنت کہ ایشانی تہا دل گرئیت ء ُ شپ ناریت، میر ادیرہ ءِ میر ء ُ سرئیتء ُ اے دگہ ہوار اَنت۔ 

Expressionismءِ بابتءَ اردوءِ نامداریں نبشتہ کار ڈاکٹر سلیم اختر نبشتہ کنت:

”تنقیدی اصطلاح کے طورپر اظہاریت جداگانہ مفہوم کا حامل ہے اوراسے جمالیاتی تنقید سے وابستہ سمجھنا چاہئے۔ کروچے ؔ نے اظہاریت کا تصور پیش کیا تھا۔ اس کے بموجب ادیب کتنی ہی کوشش کیوں نہ کرلے وہ تخلیق میں تمام جزبات و احساس کا کلی اظہار نہیں کرپاتا۔ اس لیے کچھ باتیں اظہار سے رہ جاتی ہیں، لہٰذا قاری کو اپنی ذہانت سے اظہار کے خلا کو پُر کرنا ہوتا ہے۔کروچے کے تصورِ اظہاریت میں وجدان کو خصوصی اہمیت حاصل ہے۔“(5)

عطاشادءِ لچہانی تہا چو جوانیں آزمانکانی وڑا گوشتگیں گپاں، نہ گوشتگیں گپ گیشتر ارزشدار اَنت ہمے چیزعطاشادءِ ازمءَ توانائی دنت۔آئیءِ تہا خیال آفرینی ء ُ معناآفرینی کاریت۔ 

ہمے ازمی توانائیءِ آپ بندءَ عطا شادءَ ہچبر جہد نہ کتگ کہ آئیءِ شعر ارزان ء ُ سبک بہ بنت ء ُ ہر کس سرپداش بہ بیت۔ آئیءِ وتی گوشگ انت، ”شاعرشعر پِر بندیت (نہ جنت، گشیت)، وازی واز کنت۔ سروک گشتانک دنت۔ جارچین جار جنت۔ ردانکار ردانک نبشتہ کنت۔ ہنچو کہ شاعر، وازی، سروک، جارچین ء ُ ردانکار جتا جتائیں کس اَنت، ہمے ڈولءَ شعر، واز، گشتانک، جار، ردانک دگہ دگہ چیز اَنت“۔(6)

اے، آر دادءِ حیال اِنت کہ اے چیز عطا شاد ءِ نگدی وژنءَ درانگاز کنت۔ ”عطا شادءِ اے گپ ہما تھیوریءَ گوں نزیک اِنت کہ اول سرءَ ارسطو ء ُ رندءَ کولرجءَ اشیءِ سرا گپ جتگ ء ُ ہر لبزانکی تھرءَ گیشینگءِ جہد کرتگ کہ باید ردانک ء ُ شعر، واز ء ُ گشتانکءِ نیامءَ کشکے رندگ بہ بیت۔“(7)

عطا شادءِ نگدی وژنءِ شاہیگانیءَ ہچ شک نیست پرچا کہ یک ازمکارے مزن ہما وھدءَ بیت کہ آئیءِ نگدی وژن محکم بہ بیت۔ ہمے چیزءَ منی دلءَ عطاشادءِ ازمی توانائی اِنت پرچا کہ ازم ءِ اے دگہ تہرانی وڑا شاعریءِ منصب زندگیءَ شررنگیءِ  داب ء ُ دروشم دئیگ اِنت ء ُ شاعری گوں عشق ءِ چاڑ ء ُ دیوانگیءَ درانگازہم کنگ بیت ء ُ راستیءِ گوناپ دئیگءَ ہم۔ زندگیءِ راستیاں لبزانی قید ء ُ بندءَ انچونزّارگ کہ راستیءِ دروشم انچش درا بہ بنت کہ حیال ءِ بدلءَ راستیءِ رنگءَ بہ بنت، سکیں مشکلیں کارے ء ُ عطا شادءَ سرجمیں عمرءَ ہمے گرانیں کار کتگ، ایشیءِ جوانیں درورعطاشادءِ لچہ، آساپ ءِ چکاس،ساہ کندن، اوستءِ سوداگراں پہ موتکے، ماہنا ء ُ اے دگر اَنت۔ 

اے امروز اِنت عطاؔ، امروزءِ چکاس 

ادا سردارءِ آساپ اِنت ہمک پاس 

اے زندءِ پِڑ گشئے کہ جنگ جاہے 

ادا ہر کس پہ وت ہر کس پہ راہے 

ادا ہمراہ دروہ اَنت، ساہ بجّ اَنت

سمینءِ پُلّ بنت، ارواہءَ کجّ اَنت(8)

عطاشادءِ لچہ ساہکندنءِ تہا زندگیءِ راستیاں گوں حیال یا تخیل ءَ ہمگرنچ کنگءِ تجربہ ہمنچو سوبمند انت کہ داں ساہکندنءِ نام گرئگ نہ بیت عطا ءِ شاعریءِ سرا گپ سرجم نہ بیت۔ اے بابتءَ رزاق نادرءِ گوشگ انت:

”ساہ کندن“ یک وئیل ء ُ واقعہ یے بزاں eventیےءِ سرا اِنت ء ُ راجدپتری بزاں سیاسی شعرے بلے عطاءَ گوں ہنچش ھُشاریءَ لچہ کتہ کہ زانگ نہ بیت ء ُ نوں اے یک آفاقی راستی یے جوڑ بوتگ ء ُ ہرکسی دپءَ اِنت ء ُ بتل ء ُ گالوارے جوڑ بوتگ کہ تو پہ سرانی گُڈگءَ زندءِ ھیالانءَ کُشئے؟ مرکءَ منی لوٹئے تہ ارواہءَ بہ کُش۔ اے لچہ وھدءِ سرءَ بار اِنت ء ُ کدی کوہن ء ُ پولنگ نہ بیت“(9)

ازمی توانائی ءِ دگہ مثالے ہما شعری دروشم (فارم) انت کہ عطا شادءَ کارمرز کتگ انت۔ ہما زمانگءَ کہ عطا شاد ءَ شاعری بندات کتگ بلوچی شاعریءِ شعری قالب یا فارم چندے بوتگ انت بلے عطا شادءِ ازمی توانائی ہمنچو توانگر بوتگ کہ آ چندے روایتی حد ء ُ بندانی تہا نزّ نیاتکگ۔

غنی پرواز گشیت:”پمیشکہ آئیءَ نوکیں شگلی (فارم) تجربہ ءِ حاجت مار ات ء ُ اے ردءَ نوکیں نیم آزاد لچہ، آزاد لچہ، ردانکی لچہ، سانیٹ، لکڈ، نیم گال، دو گال، دو صوتی ء ُ دگہ ہمے ڈولیں شگلانی تجربہ کُت“(10)

وتی تجربہانی دلیلءَ عطا شاد نبشتہ کنت: ”ما تاں اے وھدی وتی شاعریءِ جند ہم نہ فہم اتگ۔ سنگ ء ُ تنگ، رد ء ُ ذیل، آزاد ء ُ غلامیں شاعری ءِ جیڑہ مئے وتی نزوری ء ُ کساں دلی ءِ نشان اِنت، اگاں ناں اے حدائی جوڑ کرتگیں چیز نہ اَنت ء ُ ناں حداءِ رسولانی گوشتگیں گفتار اَنت ء ُ ناں الہامی کتابانی گیشینتگیں دانک اَنت کہ اد ء ُ اود نہ بنت۔ دلءَ مہر بہ بیت، شاعری بیت“۔(11)

گپ تچک اِنت کہ عطا شاد اے گپ ءِ منّوگر بوتگ کہ شاعریءِ تہا زبان ءَ بگر داں ہئیت ء ُ تکنیکءَ تجربہ کنگ بہ بیت دانکہ شاعریءَ نوکیں تمثیل، نوکیں حیال ء ُ لیکہانی را ہ ء ُ در بہ پچ بنت۔ وت عطا شادءَ ہمے شعری تجربہانی بنیادءَ بے حسابءَ ترکیب ء ُ تکنیک ء ُ چیدگ دیما آؤرتگ کہ آہانی تہا ہمنچو واک ء ُ توان مان کہ آئیءِ رندی شاعر داں مدتاں آہاں چہ نپ زُرت کن انت۔ پمیشکہ گوشگ بوت کنت کہ عطاشاد بلوچی ءِ ہما یکیں شاعر اِنت کہ آ شاعرانی شاعر انت ء ُ ہمیش آئیءِ ازمی توانائی ءِ مستریں ثبوت انت۔ 

٭٭٭

سرشون/ References

1۔ بُزدار، واحد بخش، نبشتانک عطاءِ شاعری، ہوار من پہ مرئگ گارنہ باں (عطاشاد زندء ُ ازم) رد ء ُ بند ڈاکٹر عبدالصبور۔اے آرداد،کوئٹہ، شعبہ بلوچی جامعہ بلوچستان،2015تاکدیم18

2۔عطاشاد، روچگر، کوئٹہ،بلوچی اکیڈمی، 1997، تاکدیم83

(3)عطاشاد، شپ سحار اندیم، کوئٹہ، بلوچی اکیڈمی، 1997، تاکدیم12

4۔ کریم دشتی،دل زریت بولان، کوئٹہ، بلوچی اکیڈمی،دومی چاپ2015،تاکدیم88

5۔ ڈاکٹر سلیم اختر، تنقیدی اصطلاحات(توضیحی لغات)، لاہور،سنگ میل پبلی کیشنز، 2011، تاکدیم39

(6)عطاشاد، نبشتانک شاعری مئے شاعری، ہوار گشین (ردانک) رد ء ُ بند،صورت خان مری، کوئٹہ، بلوچی اکیڈمی، 2012، تاکدیم185

7داد، اے آر، بیا لبزانک ءِ سرا گپ جنیں، رُژن ایجوکیشن فاؤنڈیشن، 2014،تاکدیم50

8 عطاشاد،روچ گر، کوئٹہ، بلوچی اکیڈمی،1997، تاکدیم118

9۔رزاق نادر،نبشتانک، اے عہدءِ مستریں شاعرعطاشاد، من پہ مرئگ گار نہ باں (عطاشاد زندء ُ ازم)رد ء ُ بندڈاکٹر عبدالصبور۔اے آرداد،کوئٹہ، شعبہ بلوچی جامعہ بلوچستان،2015تاکدیم18

10۔ غنی پرواز، نوکیں راہ، کوئٹہ، بلوچی اکیڈمی، 2013، تاکدیم 155

11۔عطاشاد، نبشتانک،دانکے پہ آزات شاعری، ہوار گشین (ردانک)، رد ء ُ بند صورت خان مری، کوئٹہ، بلوچی اکیڈمی، 2012تاکدیم، 198

دلگوش: اے نبشتانک بلوچستان اکیڈمی ءِ تاکبند "آدینک"ءِ عطاشاد نمبرءَ چہ زورگ بوتگ ءُ چہ واجہ شرف شاد ءِ ، ءُ چہ   "آدینک"ءِ منتءَ "ریگزار" ءِ ویب تاک ءِ تہا ہوار کنگ بوہگءَ اِنت۔